نشست «بحران اعتبار رسانه‌ها در ایران» روز چهاردهم آبان در محل انجمن صنفي روزنامه‌نگاران استان تهران برگزار شد. در این نشست که به بهانه بحران مرجعیت رسانه در ایران برگزار شده بود، مهدی محسنیان راد، استاد ارتباطات دانشگاه امام صادق به ارائه مبحثی تحت عنوان «بازار پیام، عصر پس از دهکده جهانی» پرداخت. متن زیر سخنرانی این چهره برجسته است.
در سال ۲۰۰۱ و دو روز پیش از وقوع حوادث ۱۱ سپتامبر، مقاله‌ای در کنفرانس انجمن بین المللی تحقیق در ارتباط جمعی که در بوداپست برگزار شده بود، ارائه دادم با این مضمون که دهکده جهانی آخر خط نیست بلکه پس از دهکده جهانی، عصر جدیدی شروع می‌شود. من نام آن را Message Bazaarگذاشته‌ام و البته نگفتم Message Market بلکه اصرار داشتم کلمه Bazaar به کار برود. زیرا این کلمه در زبان انگلیسی، فرانسه و ایتالیا نیز به همین شکل نوشته می‌شود و شنوندگان می‌فهمیدند که من چه می‌گویم. پس از آن در کنفرانس‌های دیگری از جمله سال ۲۰۰۳ در اسپانیا، سال ۲۰۰۴ در امریکا، سال ۲۰۰۵ در کنفرانسی بین المللی در تونس و مصر و... نیزدعوت شدم و به ارائه بازار پیام پرداختم.
پيش بيني سال ۱۹۶۴ مك لوهان درباره ۵۰ سال بعد ( ۲۰۱۴)
در سال ۱۹۶۴ هربرت مارشال مک لوهان فیلسوف کانادایی، که بعدا ارتباط شناس و رسانه شناس شد، درباره ۵۰ سال بعد یعنی سال ۲۰۱۴ هشت بند را به عنوان پیش بینی منتشر ساخت که این موارد در کتاب " فهم رسانه‌ها، توسیع بشر" آمده است. این کتاب و پیش بینی آن همچون آثار ژول ورن است.
این ۸ بند به شرح زیر است:
بند اول.۵۰ سال بعد یعنی سال ۲۰۱۴ (البته این امر زودتر و در۱۹۹۴ رخ داد) عصر الکترونیک فراگیر، فرا می‌رسد و یک سیستم مرکزی عصبی (البته مک لوهان از اینترنت نام نمی‌برد) اهالی کره زمین را همچون پوششی در بر خواهد گرفت.
بند دوم.با جابه‌جایی آنی و مداوم اطلاعات در تمامی کره زمین، پدیده جهش اطلاعات به وقوع خواهد پیوست.
بند سوم.جهان بزرگ، روز به روز کوچک‌تر خواهد شد، گویی انسان‌ها در یک قبیله جهانی خواهند بود. البته مک لوهان در ادامه این اصطلاح را به دهکده جهانی تغییر داد.
بند چهارم.ارتباطات در دهکده جهاني، بيشتر حالت ميان فردي خواهد داشت.
بند پنجم.انسان‌هاي پراکنده و توده وار ، تبديل به انسان‌هايي با عملکردهاي متقابل جمعي خواهند شد، به عبارتی دیگر عملکرد افرادInteraction می‌شود.
بند ششم.سرعت و توسعه اطلاعات از اقتدارهای سیاسی خواهد کاست. در همین باره باید نکته‌ای را بگویم؛ ما این اطلاعات و پیش‌بینی‌ها را نشنیده‌ایم و حتی من شگفت زده شدم وقتی که در دهه ۶۰ دیدم روزنامه کیهان مقاله‌ای راجع به مک لوهان نوشت؛ اسم ایشان هربرت مارشال مک لوهان است و در زبان ایتالیایی مارسل، کیهان اما فکر کرده بود که مارشال مک لوهان (که آن زمان هنوز زنده بود) یک مارشال به مفهوم ژنرال است و سپس فحش داده و گفته بود این ژنرال، دهکده جهانی را مطرح کرده، چون آمریکا می‌خواهد بشود کدخدای این دهکده! من تاسف خوردم زیرا ما تا این اندازه بی اطلاع بودیم و این وضعیت کماکان هم ادامه دارد.
بند هفتم.نظارت بر رفتارهای انسان‌ها ممکن پذیر است. در اینجا باید گفت که آدم از این پیش بینی شگفت زده می‌شود؛ زیرا دوربین‌هایی که در تمام خیابان‌ها در حال چک کردن ما هستند نشانی بر تحقق همین پیش بینی‌اند.
بند هشتم. انبوهی از فضولات اطلاعاتی شکل خواهد گرفت و انسان به موجب آن نیازمند سواد رسانه‌ای است.
دهكده جهاني يك وضعيت در حال گذر است
سپتامبر سال ۲۰۰۱ (۱۳۸۰) در کنفرانس انجمن بین المللی تحقیق در ارتباط جمعی (IAMCR) گفته شد که شرایطی پیچیده و فراتر از ساخت و کارکرد دهکده جهانی در پیش است. مقصود مک لوهان از دهکده جهانی، این بود که همه به هم اتصال دارند. به یاد دارم که در دهکده‌های سنتی ایران اگر همزمان با مراسم عقد یک نفر، فرد دیگری در ته ده فوت می‌شد حتی درصورت تعطیل نشدن مراسم عقد، آن را بی سر و صدا برگزار می‌کردند و این یعنی همه به هم اتصال دارند. در دهکده جهانی نیز چنین است؛ یک بار در فرودگاه استانبول نشسته بودم و از قسمتی دیگر صدای همهمه می‌آمد، در ابتدا فکر کردم که حادثه‌ای همچون آتش سوزی رخ داده و باید فرار کنیم، بعد اما دیدم همه ایستاده‌اند. آنها در حال تماشای لحظه دستگیری صدام و بیرون کشیدن او از تونل مخفی بودند، گویی خبر رو به رو و در مجاورت مردم قرار داشت.
نکته دیگر این است که ظرف چهار دهه دیگر هوش مصنوعی پیشرفت قابل ملاحظه‌ای خواهد کرد. به عنوان مثال درسال ۱۳۶۲ توانایی ذخیره سازی اطلاعات در کامپیوترها ۶۴ کیلوبایت بود و این میزان هم اکنون اندازه نوک یک کبریت است و هرچه بیشتر به این سمت می‌رود که اطلاعات بیشتری در این چوب کبریت ذخیره‌سازی شود. هوش مصنوعی نیز در حال رفع مشکل ترجمه هم زمانی است.
ویژگی بازارهای قرون گذشته مشرق زمین و بازار پیام آینده
شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بازارهای قرون گذشته، نقشی مهم در مبادله پیام میان هم زبان‌ها داشته است. لفظ «هم زبان»ها بسیار مهم است؛ زیرا در بازار پیام، کل جهان هم زبان می‌شود. یک سیاح روسی در ۱۴۶۸ یعنی هنوز ۳۲ سال مانده به تاسیس صفویه توسط شاه اسماعیل، در سفری به ایران نقل می‌کند که بازار جایی است که زودتر از هرجایی در دنیا، اخبار در آن منتشر می‌شود؛ این برای فرنگی‌ها بسیار مهم بود. از سویی دیگر یک سیاح فرانسوی در سال ۱۸۷۷ می‌گوید که بازار، مرکز پر جنب و جوشی است که مردم در آنجا از اولین ساعات طلوع تا دم غروب به طور مداوم در حال حرکت هستند و آنجا مرکز اخبار، شایعات، تهمت زدن‌ها، نشر اکاذیب، جنجال‌ها، بدگویی‌ها، افشاگری‌ها است و همه این‌ها از بازار سرچشمه می‌گیرد.
نقاشی فوق که در قرن ۱۹ توسط همسر یک سفیر در ایران کشیده شده، حاوی نکته‌ای مهم است. افرادی با سن بالاتر در خاطر دارند درب حجره‌ها در بازارهایی همچون بازار کاشان به شیوه کنونی نبود، بلکه ارسی وار و به گونه‌ای بود که پس از جمع شدن گویی هیچ چیز از ابتدا وجود نداشته است. همانطور که در سمت چپ کنار تصویر نیز مشاهده می‌شود،یک فروشنده نشسته است و فرد دیگری مقابل او ایستاده و با او در حال حرف زدن است؛ این یعنی بین رسانه و گیرنده فرقی نیست و یک قد هستند. در واقع عبارت بینندگان عزیز و از این دست مواردِ بالا به پایین مطرح نیست. در چنین بازاری یک «داینامیک وب» وجود دارد و مهم‌تر از همه در این بازار میانگین فاصله حضور افراد برای دسترسی به کالا یکسان است. به عبارتی دیگر در بازار رسانه «سی ان ان» ،«بی بی سی» و ... فاصله‌ای یکسان دارند و بستگی دارد که کالا چه باشد. بزرگی آن مطرح نیست. بنابراین اگرچه جایگاه «سی ان ان» و«بی بی سی» در دهکده جهانی مهم است، اما تحت سیستم بازار رسانه این جایگاه مهم نخواهد بود. یکسان است. (نکته مهم اینجاست که این موارد در سال ۲۰۰۱ گفته شده است که هنوز تلفن هوشمند نیز وجود نداشت.)
دگردیسی از ارتباط گیر به ارتباط گر آماتور تا حرفه ای
به عنوان تحولی دیگر در بازار پیام، انحصارگران دولتی به ارتباط گران دولتی تبدیل خواهند شد. در کنار ارتباط گران حرفه‌ای و حتی آماتور قرار خواهند گرفت که این امر یک رقابت هم وزن میان این‌ها را به وجود خواهد آورد. در بازار پیام همه ارتباط گیران به صورت بالقوه این امکان را دارند که مسیر دگردیسی را طی کنند همچون قورباغه‌ای که از آب به خشکی می‌آید در این بازار نیز یک مسیر دگردیسی از ارتباط گیر به ارتباط گر به وجود می‌آید.
امكان تغيير نقش ها از طريق تك فروش های پیام
در بازار پیام یک Communicator وجود دارد، همچون سیمای جمهوری اسلامی. یک Communicatee نیز وجود دارد که هم وزن کامینیکیتور است و املای آن نیز به همین صورت است. به یاد دارم که در سفری به حج، در بازار مدینه (قبل از تخریب آن) یک مرد روستایی کرمانی مقداری پسته آورده بود، من دیدم که او نه عربی بلد است و نه به اصطلاح این‌کاره است. فقط می‌خواست پسته را بفروشد تا با پول آن سوغات بخرد. او در واقع یک تک فروش بود. این نکته را نیز باید در نظر داشت که تک فروش با دستفروش متفاوت است. دست فروش‌ها حرفه‌ای هستند، در حالی که فرد تک فروش تنها یک بار در عمر خود تصمیم به انجام این کار می‌گیرد. در بازار پیام نیز تک فروش وجود دارد. یعنی کسی که پیام خود را بفروشد. به عبارت دیگر کیهان، اطلاعات، همشهری و جام جم به عنوان روزنامه‌های نزدیک به قدرت ارجحیت و امکان بیشتری بر کوچکترها نخواهند داشت.+
دستیابی به امکان ترجمه همزمان همه زبان ها به یکدیگر
نکته دیگر در ارتباط با بازار پیام، به وجود آمدن ماشین‌های ترجمه هم زمان است که در حد یک انقلاب خواهد بود؛ شاید چیزی همچون چاپ و اختراع گوتنبرگ. دستگاه‌هایی بسیار کوچک درست می‌شود که در داخل تلفن شما جای خواهد گرفت و همه زبان‌ها را به همه زبان‌ها به صورت همزمان ترجمه خواهد کرد. همچنین تا ۲۰ سال آینده تلویزیون‌های سه بعدی به میان خواهد آمد که به وسیله آن سه بعد را می‌توان خارج از صفحه دید. در دهکده جهانی تصور بر این بود که زبان‌های در اقلیت خواهند مردند، اما در بازار پیام همه زبان‌ها بقا خواهند داشت. زیرا تمام آنها به یکدیگر قابل ترجمه خواهند بود و در نتیجه دلیلی ندارد که فردی فلان برنامه‌ای که به تماشای آن علاقه‌ای ندارد را از سر اجبار تماشا کند. به عبارت دیگردلیلی ندارد به منظور دانستن راجع به اتفاقات هند به «بی بی سی» رجوع کنیم. می‌توان مستقیم سراغ رسانه‌های همان کشور رفت. تاکنون شناخت ما از فرهنگ‌های دیگر به مدد واسطه‌ها بوده است اما در دوران بازار رسانه این واسطه‌ها حذف خواهند شد.
تبديل ساخت مخاطبان از توده
به دنبال ایجاد بازار پیام دیگرMass Media وجود نخواهد داشت.در حال حاضر این اصطلاح یعنی آنکه مخاطبین Massیا توده هستند، وجود دارد. اما در بازار پیام این ویژگی‌های فردی است که سبب می‌شود شما چیزی را انتخاب کنید. چنین وضعیتی در مدل زیر بیان شده است.
در این مدل، اهالی جهان به دایره‌هایی رنگی تبدیل می‌‌شوند. البته افراد در یک دایره نیستند بلکه در چند دایره حضور دارند. یعنی به فرض احتمال دارد یک خانم استاد فیزیک نظری که منتظر تولد فرزندش است و یک خانم هندی در روستایی فقیر که او هم منتظر تولد فرزندش است، هر دو در یک لحظه در حال تماشای یک سخنرانی نپالی راجع به زایمان آسان باشند و یک ساعت دیگر آن خانم استاد فیزیک نظری با یک استاد فیزیک نظری ایرانی دارند یک برنامه دیگر را تماشا می‌کنند. در حالی که هرکس به زبان خودش اينكار را مي كند. همانظور که می‌بینید این دایره‌ها یک نوع همپوشانی دارند و دائم در حال حرکت خواهند بود، بنابراین توده تمام خواهد شد.
شکل فوق، داینامیک وب را نشان می‌دهد. دایره‌های موجود در این شکل در حال چرخش و گزینشگری هستند و به عبارتی دیگر در آینده یک Selector Communicatee وجود خواهد داشت که فراتر از ارتباط گیری است. در حال حاضر هنوز نگاه بر پایه مخاطب است. در این مدل اما دایره‌های سفید همان ارتباط گیر (Communicatee) هستند، این دایره‌ها می‌توانند تغییر رنگ داده و به یک ارتباط گر آماتور تبدیل شوند یا اینکه به صورت بیضی دربیایند و در ردیف‌های بعدی قرار بگیرند.
شواهد رویت بازارپیام در نیمه راه دهکده جهانی
در حال حاضر شواهدی مبنی بر رویت بازار پیام وجود دارد. شکل زیر مدل بسیار مهمی است که در کتاب رسانه‌شناسی نیزبه آن پرداخته شده است. در حال حاضر مدیریت رسانه‌ها در جهان به گونه‌ای است که خود را نگاه می‌کنند و در واقع یک نوع رابطه میان میزان محبوبیت و ارتباط گیران برقرار است که البته در در دهه ۱۹۷۰ پررنگ‌تر بود.
مطابق این شکل، یک محور در حال چاق شدن و البته دارای قدی کوتاه است. این محور در واقع مربوط به پیام‌هایی است که همه می‌خواهند بخوانند. در سویی اما یک منحنی دیگردر حال طولانی شدن است. این منحنی شامل پیام‌هایی است که برخی می‌خواهند. به عبارتی دیگر در گذشته تولیدات رسانه‌ای توسط افرادی کم تعداد شامل ۲۰ تا تا ۵۰ روزنامه نگار انجام می‌شد و سپس توسط یک فرستنده تلویزیونی در اختیارMass یا توده قرار می‌گرفت. در حال حاضر اما این امر تغییر کرده و حتی ممکن است افرادی زیاد در یک سو برای تعدادی کم تولید را انجام دهند. باید توجه داشت که ما در این مورد آسیب خواهیم دید زیرا حقوق معنوی یا همان کپی رایت را نداریم. اما آنها دارند در نتیجه آدم هایی با گروه سنی میان سال می‌توانند یک موسیقی مورد علاقه زمان جوانی خود را به صورت اورجینال و خوب بشنوند. آنها به سبب میزان پول خود در سنین پیری حتی توانایی خرید دی وی دی‌های گران قیمت را نیز دارند، در نتیحه این اتفاق همان مدلِ تولید برای دایره‌ها است که قبلا عنوان شد.
شواهد رویت بازار پیام را من تقریبا در سال ۲۰۰۹ و هشت سال بعد از مطرح شدن این نظریه دیدم. این موارد همان تک فروش‌ها بودند؛ یک نمونه مربوط به فیلم جان باختن یک دختر در جریان حوادث سال ۸۸ بود که پس از انتشار همه از جمله رهبری، مجلس و... درباره آن صحبت کردند و البته روزنامه‌ها نیز در گام بعدی به آن پرداختند. در واقع برای اولین بار جهت انتشار پیام از پایین به بالا بود. مورد دوم مربوط به انتشار تصویری از خودسوزی یک جوان در تونس در سال ۲۰۱۰ بود که به شروع بهار عربی انجامید. مورد سوم البته بر خلاف دو مورد قبل، حادثه‌ای نبود بلکه پدری از بازی فرزندان خود فیلم گرفته بود تا آن را با پدربزرگ و عمه آنها که در ایالت دیگر هستند به اشتراک بگذارد اما تا این لحظه از هر هشت نفر ساکنان کره زمین یکی این فیلم را دیده است. نمونه اخیر این مورد در ایران نیز مربوط به حقوق‌های نجومی است که در این زمینه نیز رسانه‌ها بعدتر وارد شدند.
طرح ۱۲۰۰۰ ماهواره ای اسپس ایکس(Space X)
اتفاق مهم دیگری که مورد توجه رسانه‌های ایران قرار نگرفت، در ۲۴ می ۲۰۱۹ رخ داد که البته با سکوت خبری نسبی همراه بود. طی این پروژه یک شرکت خصوصی با همکاری ناسا موشکی به فضا فرستاد. در این موشک ۶۰ ماهواره کم وزن وجود دارد و بر اساس سیستمی که پیش‌بینی شده قرار است تک تک این ماهواره‌ها پس از رها شدن، در مختصات تعیین شده قرار بگیرند. پیش‌بینی شده است که تعداد این ماهواره ها تا سال ۲۰۲۴ به ۱۲ هزار عدد برسد.این فرایند بسیار پیچیده است زیرا آنها باید در مختصات خود بنشینند و حالتی گنبدی شکل در اطراف کره زمین ایجاد کنند. این گنبد‌ها روی هم قرار خواهند گرفت و در نتیجه آن هیچکس در جهان نخواهد توانست فیلترینگ انجام دهد. زیرا اطلاعات مستقیم دریافت خواهد شد. در مورد دستگاه های ترجمه همزمان نیز باید گفت که این دستگاه‌ها در حال حاضر نیز وجود دارند اما وسعت واژگان آنها کم است و نمی‌توان یک متن فلسفی را با آن خواند و دوم اینکه قابلیت آن در حال حاضر برای ترجمه یک زبان به یک زبان است و برای توریست‌ها کاربرد دارد.
بحث با این مجهول به پایان می‌رسد؛ وقتی که بازار پیام فرا برسد، انحصارگرایان رسانه در مقابل ارتباط گیران گزینش‌گرِ ساکن در محدوده جغرافیایی دولت- ملت ها (اما حاضر در بازار پیام) چه کاری خواهند کرد؟
